Wiadomości o ięzyku polskim w Szląsku i o polskich Szlązakach

Granice ięzyka Polskiego w Szląsku są: Rzeka Ostrawica płynąca między Księstwem Cieszyńskiém i Morawami, to iest z téy strony Ostrawicy mówi lud po wsiach wszędzie po Polsku, a z tamtéy po Morawsku. Po miastach zaś bywaią ludzie, którzy po Polsku nie rozumieią, lecz tylko po Niemiecku mówią. Daléy odłącza ięzyk Polski i Niemiecki Rzeka Opawa, granica Pruskiego i Austryackiego Szląska. Potém granica Księstwa Nissy (Nissa, Neisse); to iest w Księstwie Opolskiém mówi lud po Polsku, a w Nissenskiém po Niemiecku, a tak i w całym górnym Szląsku, zacząwszy od granic Księstwa Opolskiego bardziéy Polski niż Niemiecki ięzyk panuie, wyiąwszy miasta niektóre, gdzie więcéy Niemców i osady nowe czyli kolonie; ale za to częstokroć cały wsi nie umieią po Niemiecku. Za Opawą mówi lud albo po Niemiecku albo w mnieyszéy liczbie po Czesku, i toż samo usłyszéć można w Hrabstwie Glackiém, gdzie Glatz niegdyś nazywał się Klodzko. W Księstwie Brzeskiém w dolnym Szląsku granicą ięzyków iest rzeka Odra, to iest z téy strony Odry Polska, a z tamtéy iest Niemiecka strona. Ten wyraz w ubudwóch ięzykach służy czasem na cały Szląsk, lubo w dolnym Szląsku ku Brandenburgii i Saksonii iuż teraz nigdzie prawie lud nie mówi po Polsku.

Powszechną zaś mową ięzyk Polski iest ieszcze w Powiatach Berntowskim (Bernstadt) do Księstwa Oleśnickiego należącym, w Namysłowskim do Wrocławia należącym i w Baronacie Sycowskim (Wartenberg); tudzież w częściach Baronatów innych, iako to około Milicza, Międzyborza itd. wciąż aż do saméj Polskiéy ku granicom teraznieyszego Woiewództwa Kaliskiego. A ku Małéj Polszcze rzeka Przemsza oddziela dyalekt Szląski od czystéj Polszczyzny, a to tak, iż za Przemszą ku Krakowu iuż Szląskiéy nie słychać mowy, lubo czasem wysłowienie około Czeladzi i Siewierza dosyć zbliża się ku wymowie Szlązaków. Na Północ zaś gdzieniegdzie Widawa rzeka (die Weyde) w Księstwie Wrocławskiém i Oleśnickiém czyni granicę między Niemieckim i Polskim ięzykiem Szląskim. Ale iak Niemiecki ięzyk iuż dawno przeszedł też rzekę Widawę Szląską^a o dwie mile i daléy od Wrocławia, tak też znowu nawzaiem i za Odrą mianowicie w Powiecie Oławskim i Strzelińskim aż tuż pod sam Wrocław i o kilka mil ku górom Szląskim utrzymuie się ieszcze wciąż ięzyk Polski, a to tak dalece, że nawet r. 1804. o dwie mile od Wrocławia we wsi Sulmów (po Niem. Silmenau) uznano za rzecz potrzebną, żeby w nowéy parafii téyże, tegoż roku erygowanéy, co dwie niedzieli bywało iedno kazanie po Polsku: lubo to prawda, że zwłaszcza ku Strzelinie (Strehlen) ięzyk Polski co raz więcéy gaśnie, dla tego, że kiedy wszyscy w zgromadzeniu którém umieią po Niemiecku, JJXX. Plebanowie naywięcéy starali się oto, aby nie potrzebowali kazań miéwać Polskich. Dziwną iest też prócz tego rzeczą, że własnie na rzeką Slenzą^b gdzie i miasto Strzelin (Strehlen) leży, są ieszcze parafie starożytne Polskie, a to tak Katolickie iako i Ewangelickie Luterskie, iako to Zorawina (Rothsyrben), Wilczeiów (Wildschau,) Międowice i inne wsi Polskie nieparafialne, Katarzyna (Kattern) wieś należy do Parafii Polskiéy Ewangelickiéy S. Krzysztofy w Wrocławiu, gdzie co niedziela zrana bywa nabożeństwo Polskie.

Takież nabożeństwo odprawia się dla Katolików w Wrocławiu u S. Woyciecha^c i u S. Krzyża. Lud Katolicki w górnym Szląsku miéwa nabożne swe książki z Częstochowy^d którą co rok gromadami dla odpustów rozmaitych odwiedza, a lud Polski Ewangelicki (Ewangelicko-Luterski) w dolnym Szląsku ma swoie kancyonały rozmaite, to iest dawny u Trampa kilkakrotnie drukowany, inny przez Koszniego w Polskiéy Wierzbicy Pastora wydany w roku 1662. poprawny przez nieboszczyka Księdza Boxhammer w Twardeygórze (Festenberg) w Baronacie Goszyckim r. 1797. dziewiąta edycya, i naynowszy kancyonał Księdza Pastora Chucin czyli Kucza r. 1804. Prócz tego Dombrowskiego kazania kilkakrotnie wydane i Pismo święte Gdańskiéy edycyi rozmaicie przedrukowane. Gdy niektórzy Superintendentowie (dawniéy Inspektorami zwani) ięzyk Polski wytępić chcieli i wyrobili sobie zezwolenie na to od Rządu, że go ze szkół wyrugowano, to wszędy oycowie i matki uczyli sami dzieci czytać po Polsku, i żadną miarą na to nie przystali, aby Pastorowie zaniechali kazań Polskich. Na reszcie miłość powszechna ludu dla tych Kaznodziei, którzy się po polsku dobrze nauczyli, nie iednego Pastora zwłaszcza uczeńszego skłoniła nie tylko do nauczenia się ięzyka Polskiego, ale do ulubienia ludu swego i literatury Polskiéy. Doświadczoną to bowiem iest i było rzeczą, że uczeni ludzie zawsze prędzéy ięzyka obcego nauczyć się mogą, iak nie uczeni. A że w Niemczech dogląda Rząd tego, żeby Księża wszelkiego wyznania uczonymi byli, więc lubo czasem wsliźnie się ieden i drugi nieuczek, nie tak gęsto iednak znayduią się nieuczeni Księża, iak n. p. we Włoszech lub we Francyi bywało. Stąd pochodzi także i to: iż równie Katolickie iako i Ewangelickie szkółki parafialne w lepszym są stanie, niż gdzie indziéy, gdzie ich albo wcale nie masz, albo gdzie ie tylko na papierze znaydzie. Pan Szkolny (Bakalarz) tak go zowią Szlązacy, nayczęściéy oraz sprawuie i urząd Pisarczyka Sądowego przy Sołtysach i iest też częstokroć światłym człowiekiem, a zawsze iakimkolwiek bądź, pod opieką Rządu poważanym i regularnie płatnym Urzędnikiem, a to bądź od gminy, bądź od dworu, iak to z układu przyszło. Pisać iednakowoż po Polsku rzadko kiedy umieią Polacy Szląscy, lecz nayczęściéy albo tylko po Niemiecku albo z Niemiecka, albo też wcale nic nie piszą. Lud Ewangelicki czyta książki swoie typami gotyckiemi bite, lecz młodzież zaczyna się iuż uczyć i typami łacińskiemi czytać. Każdy zaś czytać umié, bo inacz, bo inaczéy nie mógłby spiewać w kościele, a to byłby wstyd dla niego niesłychany. Przed laty dla tego trafiało się nawet i po Niemieckich zgromadzeniach Ewangelickich, że ieden lub drugi chłopek, albo iedna lub druga niewiasta śpiewali na pamięć lub udawali śpiewających, chociaż z niewiadomości głosek na opak książkę trzymali, gdy nie umieli albo zapomnieli czytać. To teraz bardzo rzadką iest rzeczą. – Zdarzyło się nawet raz: iż wygnanego dla pietyzmu Pastora Mutmana r. 1736, Goral, Pszczyński owcarz, odwiedził w Turyngii w mieście Gotha; gdy nie umieiąc czytać, z pilnego słuchania kazań kilka tysięcy wierszy z pisma S. był się na pamięć nauczył.

Czy to iest dobrze, czy nie, to zostawuie się do roztrząsania innym. Tu dosyć powiedziéć tylko tyle, że i w Niemczech między Ewangelikami iest wiele takich, którzy sądzą, iż czytanie Pisma Świętego iest szkodliwém. Jezuici w dziele Literae annuae za znak cudu przywodzili: że nawrócony od nich Ewangelik zapomniał wszystkie wiersze z Biblii, które niegdyś umiał na pamięć i nie raz niemi woiował w dysputach z Oycami Towarzystwa Jezusowego, którzy go iednak pokonali i nawrócili. Przed r. 1241. był ięzyk Polski w całym Szląsku panuiący, bo świadczą o tém nadania rozmaite, gdzie zawsze imiona Polskie wsi nazywaią się in vulgari. Piastowie Szląscy iednak ieszcze przed r. 1241. sprowadzali do Szląska wiele osadników Niemieckich, a gdy przez Tatarów lud Polski w Dolnym Szląsku r. 1241. bardzo był wyniszczonym, to co raz bardziéy Dolny Szląsk zaczął niemczéć, zwłaszcza gdy w Luzacyi Syrbowie, a w Brandenburgii Słowianie Lutykowie i inni współplemiennicy Polscy po części wytępieni byli, po części wymarli. W górnym Szląsku zaś otoczonym od Narodów Słowiańskich to iest Polaków, Morawców i Czechów nie mógł tak się upowszechnić, gdy tam osady Niemieckie dla sąsiedztwa Słowiańskiego nayczęściéy spolszczyły się i dotąd mówią po Polsku. Wszelako i w dolnym Szląsku do dziś dnia są ślady dawnéy Polszczyzny, iako to niezliczone mnóstwo imion miast, wsi, rzek, okolic i osób, a to w krainach, gdzie iuż od wieków poprzestano mówić po Polsku. Tak n. p. miasto Grünberg ma ieszcze dawne nazwisko Polskie: Zielona Góra, a ieden kościołek w niém do dziś dnia nazywa się Kościoł Polski, chociaż iuż przeszło od lat półtorasta nie było kazania w nim po Polsku. Także i Goldberg ma imie Polskie Złota Góra, a nawet pamiętaią ludzie, że przed lat kilkadziesiąt ieszcze w niektórych wsiach pod Grünbergiem mówiono po Polsku n. p. w Boiadlu, (Boyadel). Nie zawsze zaś co do słowa tłómaczono nazwiska miast i wsi na ięzyk Niemiecki, iak się to z wyżéy rzeczonemi stało; lecz dziwnym i niedocieczonym sposobem: Sambice przełożono na Mynsterberg, Kożuchów na Freystadt, Syców na Wartenberg; w Oławskim Powiecie Bugocz na Baumgarten, Osiek na Hennersdorf, pod samym Wrocławiem z tamtéy strony Odry ku Strzelinie iadąc: Zegarów, Klettendorf, Potarzyce, Eckersdorf.

Podobieństwo nazwisk zachowały: Górnek Bergel; Siedlice, Zedlitz; Zakrzów, Sukrau, Marcinkowice, Mertzdorf, Soboczysko, Zotwitz, Brzezinki, Birksdorf w Powiecie Oławskim, Kampino, Kempen w Powiecie Strzelińskim; zdarzyło się i to, że Niemieckie imiona przekręcono na Polskie, dziwnym sposobem n. p. Frawoń zrobiono z Grauenhayn, Roznan z Rosenhayn, co późnieyszemi są Książąt na Brzegu Szląskich Piastów osady. Wieś Rychtalik o mil 3 od Wrocławia nazywa się po Niemiecku Daupe, co zdawałoby się, że na opak Polskie nazwisko przeszło na Niemieckie, gdyż słowo Daupe oczywiście z Dąbiem, Dabem zdaie się miéć spokrewnienie, a Rychtalik bez wątpienie iest słowem Niemieckiém. Ale za zwyczay dzieie się to tak w pogranicznych narodach, że tak, iak się ludzie mięszaią z sobą, tak i ięzyki, imiona i nazwiska bywaią pomięszane. O mowie Polskiéy w Szląsku są następuiące pisma:

Christiani Meisner Silesia loquens, Vitembergae 1705. 3 ½ ark.
Z téy dysputy Witembergskiéy wypis czytać można w:
Józefa Dobrowskiego Słowianie. Tom II. S. 118.
Jerzego Samuela Bandtkiego dziełko Niemieckie Analecten zur Kunde des Ostens von Europa. Breslau 1802. 8vo pag. 270. 278. i z tego dziełka wypis tamże p. 123.
Der Hoch- und Plattpolnische Reisegefährte für einen reisenden Deutschen nach Südpreussen und Oberschlesien.
Breslau und Leipzig 1804. 136 s. 8. I z téy książeczki wypis tamże pag. 127.

Uwagi Józefa Dobrowskiego nad temi dziełkami są iak wszystkie iego pisma cechą naydoskonalszéy wiadomości w literaturze Słowiańskiéy oznaczone. Odsyłamy do nich Czytelnika, a tu tylko tyle z tych pism przytaczamy: iż z Meisnera okazuie się, że r. 1705. ieszcze w niektórych mieyscach panował ięzyk Polski w Szląsku, gdzie teraz obumarł n. p. w Trachenberskiém (Zmigrodzkiém) Księstwie. Tudzież że iednakowoż i w Niemieckiéy mowie Szląskiéy wiele iest Polonizmów n. p. Karczma, der Kretscham, Kałuża, die Lusche, nóż zły, Nusche i t. d. My dodaiemy tu ieszcze to: iż w Księstwie Oleśnickiém w Cyrkule Trzebnickim, gdzie mało kto mówi po Polsku są wsi, gdzie Niemieccy włościanie naszą głoskę ł wymawiaią, iako to das Łeben zamiast Leben, Życie; Łauffen, i t. d. co sami niedaleko Milicza słyszeliśmy. Niemieccy Pisarze nazywaią ięzyk Polski w Szląsku das Wasserpolnisch, niby to wodny ięzyk Polski, i tak pospólstwo nawet różni prowincyonalną mowę Polską w Szląsku od czystéy Polszczyzny. Atoli nigdzie Polacy Szląscy nie używaią tego wyrazu i nie różnią swéy mowy od innéy Polskiéy. Obszerniéy o tém mówi Bandtkie w dziełku przerzeczoném i sprzeciwia się tym, którzy tę Polszczyznę za Niepolską poczytuią nazywaiąc ią czasem Nadodrzańskim Syrbskim ięzykiem, Oderwendisch, Czeską-Polską mową, Bömisch polnisch, o czém ani Polski ani Niemiecki lud prosty nic nie wié: lecz są to raczéy wymysły uczonych ludzi, którzy nie umieiąc po Polsku o Polszczyźnie Szląskiéy chcą sądzić. Wystawia B. w tém dziełku, że ieżeli ięzyk Polski w Szląsku dla wielu Powiatowych wyrazów, niektórych Czechizmów i Archaizmów nie ma bydź Polskim, toż i Niemiecki ięzyk pospólstwa nie powinien bydź nazwany Niemieckim, gdyż od mowy pisownéy nie mało odstępuie; że iak Polski ięzyk w Litwie i na Rusi mimo Litewszczyzny i Ruszczyzny zawsze iest Polskim, tak też samo godzi się twierdzić i o Polskim ięzyku Szląskim. Powstaie oraz B. na tych nieuczonych Księży, którzy utrzymuią, że nie w czystéy Polszczyznie, lecz w Powiatowéy mowie trzeba ludowi kazania prawić i inne nauki dawać, a oraz dowodzi to świadectwami uczonych Księży, iż to iest fałsz oczywisty. Autor trzeciego dziełka zawiera wiele dobrych wiadomości z krainy około Opola i Koźla, wymienia germanizmy i upewnia, że koło Opola i Koźla lud lepiéy po polsku mówi, iak bliżéy ku Wrocławiu, co zapewne każdy mu przyzna, kto był w onych okolicach. Tylko na to znawca tych okolic zgodzić się nie potrafi, żeby Szląską Polszczyznę dla różnicy od czystéy Polszczyzny nazywać Plattpolnisch, Polszczyznę niższą, bo Plattdeutsch (Platdeycz) nie znaczy grubszéy lub niższéy Niemiecczyzny, lecz tylko dyalekt niższych Niemiec nieksiążkowy, iak Oberdeutsch dyalekt wyższych Niemiec. Nie leży zaś Szląsk niżéy od Polskich kraiów, iak n. p. Prusy Zachodnie i Wschodnie. Czysta i Górna Polszczyzna może bydź sprawiedliwie Hochpolnisch nazywana, gdy i Hochdeutsch iest ięzyk pisowny nigdzie w żadnéy krainie dosyć czysto nie używany, ale wyraz Plattpolnisch niższa Polszczyzna iest tylko nowy wymysł wcale nie potrzebny.

Jeżeli koniecznie wypada rozróżnić Szląską Polszczyznę od innéy, to zdaie się naylepiéy będzie nazwać ią Szląską, tak iak Wielkopolskiéy, Litewskiéy i Ruskiéy Polszczyznie imiona własne nadawać można od mieysc, w których lud nią mówi; lecz wymyślać dla niéy nowe imiona z Francuskiego Patois lub z Niemieckich dyalektów, byłoby rzeczą wcale dziwaczną. Ale zapewne ile Niemcy z zbioru Idiotyków mieli pożytku, tyle i Polacy z podobnego starania odnosiliby korzyści. Myśl tę zdarzyło mi się i od pierwszych literatury Polskiéy pisarzów słyszeć. Małą próbkę tu dadź niech wolno nam będzie, gdzie na umyślnie w samém mieyscu zbierano wyrazy powiatowe: około Laskowic i Minkenowa w Księstwie Brzeskiém, w Powiecie Oławskim i około Przycowa w Powiecie Bierntowskim (Bernstadt).

* * *

Rozmowa wieśniaków Szląskich w Polskim ięzyku.

Katarzyna: Gdzie idziecie Pani kmotra?
Anna: Doma idę, kupiłam w mieście woniaczki¹ dla dziewuch, które iutro przyięte będą do świętéy wieczerzy.² A wy co niesiecie?
Katarzyna: Kwaśne,³ iarzągi⁴ i inne rzeczy, którechem w mieście nakupiła dla kramarza.
Anna: Kramarz ma piękny statek⁵ u nas we wsi; dom jak w mieście, a do tego grunty bardzo dobre.
Katarzyna: Jego Nianko⁶ miał ieszcze pięknieyszy statek w NN, ale go przedał. Ale tam baczę, idzie ktoś; podobno on z naszéy wsi. O to iest Pisarczyk.
Anna: Panie Pisarczyku, dokąd oni idą, czemu nie iadą, wszakże maią konie.⁷
Pisarczyk: Rad chodzę piechty. I wczoray tu przyszedłem z Panaczkiem⁸ waszym. Poczekaymy, on tu nie zadługo nadeydzie terazki.
Nadchodzi ksiądz pastor.
Anna: Szczęść Boże oycze duchowny.
Katarzyna: Boże pomóż⁹ oycze duchowny, piechty oni idą, a maią konie.
Ksiądz Pastor: W lecie lubię piechoto chodzić, bo to zdrowo. Człowiek i tak musi dosyć siedzieć.
Anna: Pozwolcie nam razem iśdź.
Ksiądz Pastor: A kiedy będzie strząd¹⁰ córy waszéy z Jurgiem¹¹ B.?
Anna: Nie zadługo, może w drugim tydniu; a wesele po opowiedziach,¹² iak się należy za dwa tygodnie.
Ksiądz Pastor: Teraz przecięż dał Pan Bóg pokóy, córka wasza pracowita i żenich¹³ iéy dobry człowiek. Pan Bóg im pobłogosławi.
Katarzyna: Dobra dziewucha, Panna Bruta¹⁴ warta też takiego żenicha.
Anna: Toć to o to Pana Boga prosimy, żeby był pokóy; kiedyby woyny nie było, byłaby się dawno córa moia wydała.¹⁵
Pisarczyk: Zapewne, bo toć szumna¹⁶ i harna¹⁷ dziewka, a parobka¹⁸ też dostanie uczciwego.
Katarzyna: Nie będziemy doma, iak o iednéy.¹⁹
Anna: Rychley będziema,²⁰ iak będzie dwanaście. My nie idziemy po lekku,²¹ ale dosyć wartko²² chociaż my już iesteśma stare baby.
Katarzyna: Prawda, ale bieda dokuczyła nam przez ciężkie czasy, a to włazi w nogi. Wiele bydła
nam upadło, bo mór był u nas.
Ksiądz Pastor: Co Pan Bóg wziął, to może znowu oddadź, nie trzeba tracić nadziei.
Katarzyna: Toćto człowiek w nadzei żyie; inaczéyby iuż nie wytrzymało się na świecie.
Anna: I mnie łapa²³ zdechła, a bardzo była tłusta.
Katarzyna: Wiém, bo mi móy stary śmierduch²⁴ co z Górnego Szląska iest, powiedział, że haniebna²⁵ była.
Anna: Wam lekcéy znosić szkodę, bo wy więcéy macie, iak ia.
Katarzyna: Szkoda zawsze szkodą. Gbur²⁶ czuie szkodę tak dobrze, iak Ogrodnik albo Chyżnik²⁷ każdemu bieda dokucza i każdego trafia; i Pan wié gdzie go boli i Wyciężnik²⁸ i Łodnik²⁹ i Rybitw³⁰ i Rzemieślnik i każdy człowiek na świecie.
Anna: Prawie macie,³¹ Pani kmotra.
Pisarczyk: Już to zawsze mądrze gwarzy nasza ciotka, bo i uiek³² mądre chopisko.
Katarzyna: Żartuiecie Panoczku.
Pisarczyk: Nie żartuię, ale prawdę mówię. Ale kiedy moia gwara³³ wam się nie podoba, to zaśpiewaymy lepiéy co wesołego, śpiewkę³⁴ iaką.
Katarzyna: Stare baby nie śpiewaią. Śpiewaycie Panoczku sami.
Pisarczyk:
Czyńże ze mną, co chcesz,
Obracay mię iako chcesz,
Od wieczora do rana
Iam iest twoia poddana.
Anna: Aboście to dziewucha, żebyście takie rzeczy śpiewali. Oto powiedzcie nam lepiéy kiedy będzie przyleżytość do Wrocławia³⁵. Bo iabych chciała coś przez nią tam posłać.
Pisarczyk: Przyleżytość piechty zawsze iest co dzień. Ale furą rzadko kiedy. Jeżeli wasze dziewuchę chcecie ze mną posłać, to ia ią wezmę.
Anna: Takiemu ptakowi nie radabym ia iey powierzyć. Sokołowi nie trzeba powierzać gołębicy. Moglibyście co onaczyć³⁶ z nią.
Ksiądz Pastor: Ten Pan nie Sokół, możecie mu wierzyć. Nie zrobi on nikomu krzywdy.
Anna: Oycze duchowny, co im wierzę, nieradabych komu innemu wierzyła.
Pisarczyk: Za pokoiem³⁷ iestem, z mowy oyca duchownego widzicie, iak o mnie dobrze sądzi.

Ta próbka mowy Polskiéy w Szląsku niech służy na pierwszą o niéy wiadomość; lubo tak w krótkości wszystki powiatowszczyzny tak licznego ludu po Polsku mówiącego wyczerpać trudno. Albowiem w samym dolnym Szląsku w 43 ewangelickich parafiach można rachować do 50,000 dusz, a w katolickich tamże parafiach tyle drugie ludu będzie, albo może i więcéy, a zatém ogółem przynaymniéy 100,000 ludu Polskiego znayduie się w dolnym Szląsku Pruskim. W górnym zaś przynaymniéy 500,000 ludu Polskiego naliczyć będzie można w kilku set parafiach, a złączywszy to z 10 parafiami dyssydenckiemi w Księstwie Cieszyńskiém i nierównie większą liczbę katolików tamże, zapewne przybędzie znowu 100,000 ludu; a tak razem 700,000 ludu Polskiego zawiera Szląsk cały, którego ludność przeszło dwa miliony wynosi.

O wymowie zaś to dodadź potrzeba: iż ł częstokroć wyraża się, iak n; n. p. przedał, przedan; á kreślone wymawia się iak o, n. p. mocie, io, Pon, zamiast mácie, iá, Pán; ę i ą w iednych okolicach brzmi iak ęn, ąn n. p. skodęn szkodąn, w drugich prawie iak eu, au iednosylabnie, co oczywiście z Czeskiego pochodzi. W Pszczyńskiém i Bytomskiém zamiast będę mówią bądąn, bądęn, będą, bąda, i tak i inne przyszłe czasy bywaią wyrażane, n. p. póydęn, póydąn, póyda zamiast póydę.

Gdy oprócz Księży i Szkolnych (Bakałarzów, Dyrektorów szkół wieyskich) rzadko kto pisze dobrze po Polsku, więc ortografia nayczęściéy polubowna i prowincyonalizmów iest mnóstwo co dwie lub trzy mile odmiennych. Te którychem po drodze z Laskowic o trzy mile od Wrocławia do Tarnowskich gór o 15 mil od Krakowa w przeciągu iazdy 19 mil wynoszącéy nazbierał, kładę tu po kolei. Sprostował i znacznie pomnożył zbiór ten JP. Jan Mieroszewski słowami, iakie w Pszczyńskim i Bytomskim Baronacie są używane.

Hutnie, bardzo.
Poganka, tatarka.
Przykopa, albo krzypoka, rów.
Zreć, ieśdź (o koniach).
Jata, chałupa.
Psowi, psu.
Fararz, pleban.
Woźnica, stangret.
Szalka, filiżanka.
Luft, powietrze.
Waszność, Waszmość
Ten wyraz słyszałem tak po wsiach około Kluczborka, iako też i w Jełowéy wsi do Amtu Kupu należący o mil dwie od Opola.
Grafka, Grafowa, Hrabini.
Czapka, Kapelusz.
Mycka, Czapka.
Mielcarz, Piwowar.
Fryszownia, fryszerka. Wzdycki, zawsze.
Przaiac komu, kochać kogo, sprzyiać komu.
Gorlić się, gniewać się.
Kiszka, zsiadłe mleko.
Drzewko, Barełka, sądek.
Szklanka, każde naczynie szklanne.
Kłaki, kalarepa.
Galoty, spodnie.
Synek, młodzieniec każdy.
Prawdę macie, prawdę mówicie.
Ja, tak iest (z Niemiekiego).
Porączyć się, witać lub żegnać się. Móy Pan przysłali mię tu z porączką (z komplimentem).
I w Polszcze wieśniacy czasem mieyscami tak używaią mnogiéy liczby o osobach wyższych.
Zadek, tył, n. p. usieśdź na zadku to iest: na tyle, zaiechać na zadek, na tyły zaiechać.
Tabaka siąkana, tabaka (gdzie indziéy w dolnym Szląsku Tabaka niuchana.)
Tabaka kurzona, tytuń.
Siąkać tabakę, (w dolnym Szląsku niuchać), zażywać.
Topić w piecu, palić w piecu. (z Rosyyskiego)
Woiak, żołnierz.
Poyśdź pod woiaki, poyśdź do woyska.
Futrować, picować, popasać
Źradło, źradełko, zwierciadło, zwierciadełko.
Masarz, rzeźnik (Czechismus.)
Kiendrozie mięso, wieprzowina.
Prawić, mówić. Gwarzyć, Gwara, iuż w Pszczyńskiém i Bytomskiém Państwie nie tak w używaniu, iak w Oławskim Powiecie.
Cuda pachać, figle stroić.
Piznąć kogo, uderzyć.
Ciepać, ciskać.
Urzędnik, Urzędniczka, Ekonom we wsi Ekonomowa.
Hetman, Postarości.
Heta, wiocha, ksobie i odsiebie.
Stękać, chorować n. p. moia córa stęka iuż kilka niedziel.
Żemła, kukiołka (z Niem. Semmel.)
Ostuda, ostudę wyrządzić, na złość czynić.
Haniebny, haniebnie drogi etc., niezmierny.
Wyzgierny, swawolny, rozpustny.
Luto, luto mu, smutny.
Janoć, zaiste.
Kuli temu, dla tego. (dawne kwoli, gwoli temu.)
Naiemnik, dzierzawca.
Szyndzioły, szczudły, gonty. (w W. Polszcze szkudły z Niem. Schindel.)
Mocki, wiele.
Zagłoba, frasunek.
Frelka, panna. (z Niemieckiego Fräulein.)
Otrok, kawaler.
Dawka, podatek.
Miano, maiątek. (Po staropolsku.)
Oszydzić kogo, oszukać.
Starka, babka.
Srąbek, sanki.
Strzewiki, trzewiki.
Zdzwierze, drzwi.

Wiele prowincyonalizmów Szląskich słychać także w Powiecie Ostrzeszowskim w ziemi Wieluńskiéy, która iak wiadomo do Dyecezyi Wrocławskiéy z 24. parafiami należy, a przez czas dosyć znaczny i pod imieniem ziemi Rudzkiéy pod władzą Książąt Szląskich ze krwi Piastów zostawała.
Równie i w Galicyi w dawnych Księstwach Szląskich w Oświęcimskiém i Zatorskiém daią się szłyszéć Szląskie wyrazy n. p. Gwarkę prowadzić, to iest mówić; ciepać to iest rzucać i inne podobne słowa. Toż samo i o naszym Krakowie powiedziéć można, że znaydzie się w nim wiele Szląszczyzny. Wszelako czyścieysza iest mowa Polska w téy Galicyi części,^e iak w Górnym Szląsku, tak Pruskim, iak i Austryackim, i wysłowienie bardziéy do dobréy wymowy zbliżone; co podobnie od Dworów tamże Polskich, od Księży i od dalszych z głębszą Galicyą związków pochodzi, gdzie ięzyk Polski panuie i dzieła dobréy Polszczyzny bywaią czytane. Oyczyzna Krasickiego zawsze zachowuie lepszość ięzyka. Dziwną iest też czasem rzeczą widziéć, iż właśnie po wsiach Ruskich naylepsza niekiedyś mowa Polska.

Stan Szlązaków Polskich iest rozmaity. Panowie i Szlachta nayczęściéy albo z Czech, albo z Niemiec pochodzący rzadko kiedy umieią po Polsku, iż dawne od Piastowych Książąt pochodzące familie iuż zapomniały ten ięzyk albo nie raz w takie okolice przeniosły się, gdzie ięzyk polski nie iest w używaniu. Wszelako znayduią się i tacy, a niektórzy bardzo starodawni Panowie, co swóy ięzyk oyczysty rozumieią, ale iednak do pisma nie używaią go, bo ieszcze za króla potém Cesarza Ferdnanda I. w wieku XVI. 1506. do Sądów w Księstwie Opolskiém wprowadzony był ięzyk Czeski. Dla tego to i prawo ziemskie i wiele nadań w Księstwie Opolskiém iest po Czesku, a Polskich nadań nie masz tam żadnych. Roku 1740. ustało używanie ięzyka Czeskiego w Sądach i w Rządzie Księstwa Opolskiego pod panowaniem Fryderyka II. Króla Pruskiego, gdy tenże Szląsk aż po Rzekę Opawę i go granic Księstwa Cieszyńskiego zaiął. Wszelako w Austryackiém Państwie w Szląsku zachowano ieszcze dawne Czeskiego ięzyka używanie aż do naynowszych czasów.

Po miastach rzemieślnicy są po części Niemcy a po części Polacy; ale wieyskie pospólstwo, iak się wyżéy powiedziało, iest Polskie. Jedni włościanie są poddani, drudzy wolnieysi. Wieś Wolny Kadłub w Pruskim Szląsku w Księstwie Opolskiém zupełnie wolna. Dla mniéy urodzaynych gruntów w górnym Szląsku lud uboższy, w dolnym bogatszy. Wszelako i w górnym Szląsku znayduią się maiętni Łodnicy, Gburowie i Rzemieślnicy lubo nie mogą równać się z ziomkami swymi w dolnym Szląsku, gdzie położenie pomyślnieysze wiele przyczyniło się do maiętności ludu.

W dawnych nadaniach Piastów Szląskich widać na pieczęciach, na przykład Henryka I. stróy Polski; ale teraz wszędzie u mężczyzn stróy Niemiecki: kaftaniki noszą w powszedni dzień, suknie i surduty we święta. Dawniéy zaś chodził lud wieyski w sukniach płóciennych, ale teraz to po większéy części ustało. Granatowe płaszcze w dolnym, błękitne i szare w górnym Szląsku są naywięcéy w używaniu. Gdy Szląsk Pruski do 280000 postawów sukna corok wyrabia, to nie dziw, że zarzuciwszy płócienne suknie wzięto się do wełnianych. Sukienników zaś w górnym Szląsku nie Pruskim naywięcéy, i wszyscy prawie rodu Niemieckiego. Wiele zaś sukienników iest w Bielsku (Bielitz) w Cesarskim Szląsku, ale i ci są Niemcy.
Kuźnie i hamernie i inne huty wiele się przyczyniły do zbogacenia ludu. Wożenie rudy do wielkich pieców i fryszerek licznych, i robota sama daie wielu ludziom pożywienie. Wszystkie prace około żelaza są w ręku Szlązaków Polskich. Urzędnicy tylko są Niemcy. Górnicy toż samo. Robotnicy w rękodzielni faiansu w Proszkowie są rodu Polskiego, i między nimi dobrzy malarze i rysownicy. Chwalą Niemieccy Urzędnicy zdatność Szlązaków Polskich i wiele poddaństwa Polskiego przeszło także do fabryk Szląskich.

Kobiety wieyskie ubieraią się prawie tak iak w Polszcze, tylko z tą różnicą, że spodnice ich są kuse, aby widać było pończochy ponsowe, ktore są ozdobą naywiększą młodych dziewuch. Nie raz chodzą boso, w takich pończochach, to iest pończocha w fałdy setne złożona nie ma wtedy podeszwy. Naywięcéy fałdów w pończochach noszą Cieszynianki, a gładka iest takaż pończocha nayczęściéy u Opolanek.

Na głowie u tychże i u innych Szlązaczek w górnym Szląsku ogromny kapelusz czarny lub szary pilśniowy niestósowany zasłania twarz od słoty i słońca. Szare lub białe kapelusze pięknemi wstęgami obszyte należą nayczęściéy do stroiu odświętnego. Toz samo i około Kluczborka i Byczyny iest we zwyczaiu. Ale w dolnym Szląsku daléy tychże kapeluszów nie używaią niewiasty, lecz maią czepki albo gołą głowę, a od słońca są kapuzy słomiane. Jak w Byczyńskiém i Kluczborskiém wieśniaczki noszą ogromne kapelusze czarne i szare, tak i w Polszcze w Ostrzeszowskiém tym samym wzorem bywaią kapelusze słomiane, których iuż nigdzie indziéy, iak tylko w jednéy Turyngii przed laty dwudziestu nie widziałem. Około Opola kapelusiki czarne mnieysze. Bytomianki i Pszczynianki wieyskie nie noszą także tych kapeluszów, lecz zaraz na głowie zawiązuią na czepku ogromną chustkę, która zamiast szalu albo rańtucha służy, i aż do dołu spódnicy niemal zasięga. Jest to prawie tak, iak niektóre żydówki w Krakowie a wszystki podobno w Grodnie chustki zapinaią na głowie. Piękne kaftaniki przecinane Pszczynianek, trzema rzędami galonków osadzone. Dworek Pszczyńskich naśladowany ubiór nie raz zachwycał oko podróżnych. A kiedy r. 1816 na obchód wesela Książęcia Anhaltyńskiego panuiącego na Pszczynie z dzielnicy Koethen cały dwór po włościańsku był ubrany, to ta uroczystość nie była mniéy piękna, iak kiedy Król Stanisław August w Kozienicach był od Szlachty przyymowany, która po Krakowsku się przebrała; i śpiewano wtedy piosneczkę: Któż mi móy stan pogani? Piosneczka ta podobno iuż zaginie, a wszelako wartoby było ią zachować, iak drogą narodu pamiątkę.

Cera i tusza Polek Szląskich nayczęściéy dobra, twarze przyiemne, okrągławe i pulchne. Rańtuchy w Opolskiém służą tylko we święta do kościoła lub na uroczystą schadzkę do karczmy. W dolnym Szląsku ich nie masz. Mieszczanki proste noszą płaszczyki czarne białém futrem podszyte. Ale te powoli z mody wychodzą i ustępuią zwyczaynym wyższych stanów ubiorom. Kartonów taniość przyczynia się do tego mimo skargi tych, którzy utrzymuią, że dawne kosztowne szaty iedwabne długo trwałe nie tyle wyciągały wydatku, iak te lichsze materye, które co rok raz lub dwa razy sprawiać potrzeba. Polskie futra atłasowe, grodeturowe lub adamaszkowe były niedgdyś ieszcze przed kilkunastu laty ozdobą mieszczanek i w dolnym Szląsku, ale iuż ich teraz prawie tam nie widać. Rzadzieią i po miasteczkach i w górnym Szląsku i znikną niezadługo ze wszystkiém. Wszakże i Warszawa iuż ich co raz mniéy widzi; starożytny tylko Kraków ieszcze zachowuie ie wraz z złotemi czapkami, które starsze rzeźniczki Krakowskie, szewcowe bogacianki, czyli właścicielki niegdyś kramów bogatych, noszą w Krakowie. Bogate zaś kramy teraz tylko płótnem handluią. Lecz iuż i w Krakowie młodsze Panie rzeźniczki, szewcowe, rybaczki i t.d. zarzucaią coraz bardziéy ten starożytny i kosztowny stróy swych matek, a biorą się do innych opięć na głowie, które nie większe od cienkich kartonów maią zalety.

Dziwna to iest rzecz, że i w Austryackich Państwach i w Wiedniu owe złotogłowe lub srebrne czapki ustawaią, i po miasteczkach tylko chociaż ieszcze w różnym kształcie są dosyć liczne, ale iednak co raz więcéy ich ubywa. Tak i srebrne pasy wieśniaczek Wrocławskich, w srebro okute książki, czasem całkiem w srebro powlekane kancyonaliki wązkie ustały, skoro na co innego obrócono pieniądze. Wieśniacy Wrocławscy nauczyli się nawet i pieniędzmi handlować. Tam bowiem nie tak trudno znaleźć włościanina posiadaiącego dwadzieścia lub trzydzieści i więcéy tysięcy talarów. Ale w górnym Szląsku takich włościan nie ma i wolni Kadłubianie nie bardzo bogaci. Co zaś rzeczą iest do postrzeżenia przyiemną, to iest to, iż przez handel i oszczędność nie mało Szlązaków z górnego Szląska przyszło do maiątku wielkiego, i to tak dalece, iż nawet dobra pokupowali. Co iednak nie tak bywało, iak u nas właśnie koło Warszawy, gdzie kupiec po pożyteczném akordowaniu nie ieden przyszedł do posiadłości kluczów obszernych. Dosyć maiętni są także Dobrodzieńscy i inni Szląscy furmani. Dobrodzienianie sami są mieszczanami, inni woznice zaś wieśniakami. Opieka rządowa równie dla wszystkich stanów ludu pieczołowita sprawuie to, iż między włościaninem i mieszczaninem małych miasteczek nie wielka różnica. Wszędzie iuż teraz pańszczyzna umiarkowana, a mieszczanie nie robią iéy wcale.

W górnym Szląsku Pruskim Ewangelickie zgromadzenia wszystkie prawie Niemieckie, wyiąwszy te, które są w Baronacie Pszczyńskim i niektóre osady Polskie, iako to Thierengrund (Morachy). W Księstwie Cieszyńskiém iest, iak się wyżéy namieniło, dziesięć zgromadzeń Ewangelickich. Kościoł Cieszyński liczy do 18,000 komunikantów, a dawniéy do 45,000, kiedy na całe Księstwo był ieden. Od Józefa II. dopiero bowiem w Księstwie Cieszyńskiém nowe zgromadzenia założyły sobie kościoły. Górale i Walasi, to iest paszą trzód lub innego bydła zaięci Górale, są tam po większéy części wyznania Ewangelicko-Luterskiego, które do r. 1624. było tam panuiącém. Dawni bowiem Książęta Cieszyńscy z dzielnicy Piastów sami byli tegoż wyznania. Dopiero w tym czasie ieden z nich pokochawszy się w pięknéy Ołomunczańce odmienił wiarę i kościoły Ewangelickie zamknął. Ale lud nie dał się przeto nawrócić, lecz zostawał przy dawném wyznaniu. W pokoiu Westfalskim nie mógł otrzymać kościoła swego. Dopiero w Recesie Altranstat r. 1708 – 9. Karol XII. Wyrobił u Józefa I. zezwolenie na sześć kościołów nowych Ewangelickich, między któremi był Cieszyński kościoł. Lud słucha tam kazania po Polsku, lecz nie przestaiąc na wązkich kancyonalikach w Brzegu drukowanych śpiewa po Słowiacku czyli raczéy po Czesku z kacyonała w Pescie wydanego Cythara Davidica.
Czesi zawsze sławni muzycy wymyślili niektóre piękne nóty nabożne; które ieszcze od Braci Czeskich pochodzą, to iest od naygorliwszych Husytów z XV. i XVI. wieku.

Przypisy do rozmowy:

↑ Inna Widawa rzéka iest w Polszcze we Woiewództwie Kaliskiém i Widawka tamże gdzie Miasto Widawa, dziedzictwo imienia Turskich.
↑ Od téy rzéczki ma Szląsk imie swoie, iak Witebsk od Witeby, Połock od Połoty. Szląsko, Szląsk, Witebsk, Witebsko, Połocko, Połock maią także dwoiakie zakończenia swoie grammatyczne.
↑ U S. Woyciecha byli do r. 1811. XX. Dominikanie. Częstokroć wymową Szląską miewali uczeńsi Księża wyborne kazania. Nie raz też w zaufaniu na dobre serce słuchaczów pletli nie bardzo uczeni Zakonnicy dziwy niesłychane. Ksiądz Marcelli Gutkowski zawsze był z lubością słuchany w obudwóch kościołach.
↑ Częstochowa bywa także od Czechów i Morawianów często odwiedzana, dla tego i Czeskie książki do nabożeństwa wychodzą w Drukarni na Jasnéy Górze n. p. „Utiecha Hressnikuw aneb Horanca Nabożnost do Neyswetieyssy Panni Maryi na Jasney Hore na pare sto let zazrakami y obwłascyweyssemi łaskami wysławeney dla pożytku ludu Kresciańskeho z Lacinskeho na Polske a z Polskeho na Ceski gazik prełożena za dozwolenim Werchnosti wytysstena na Gasney Hore Roku Pane 1800. Takich książeczek Czeskich mnóstwo widziałem wystawione na przedaż w kramikach Czeskich w Nowéy Częstochowie pod Jasną Górą roku 1802. i w innych czasach. Zdaie mi się dziełko wyżej rzeczone szczególnie dla Morawców bydź drukowaném, którzy ieszcze częściéy, iak Czesi odwiedzaią obraz cudowny Jasnogórski. Morawcy wymawiaią też ieszcze i ł nasze, co iuż Czesi zarzucili. Na tytule ł kreślone, ale w texcie nie. Gdym mil kilka szedł piechoto w Morawii r. 1815. zdarzyło mi się nieraz rozmawiać z ludem wieyskim tamecznym. Zawsze mogliśmy się dobrze zrozumiéć. Pod miasteczkiem Przyrowem (Freyberg) powiedział mi Morawianin ieden, że kiedyś obraz N. Panny z Częstochowéy do Moraw na górę Radost będzie przeniesionym, kiedy pogaństwo wszędzie weźmie górę i uciskać będzie Chrześcian. Ale Chrześcianie wzmogą się na koniec pod tąż górą Radost i zupełne odniosą nad poganami zwycięstwo.
↑ Dziwny prowincyonalizm: poiadąma, mogąma zamiast poiedziemy, możemy. (Dualis per archaismum nigdzie niesłychany!) Mogemy, zamiast możemy daie się słyszeć w Krakowskiém i w W. Polszcze.

Przypisy do rozmowy:

↑ Bukiety. Czy nie lepszém iest słowem woniaczka od bukietu?
↑ Po wsiach dyssydenckich iest przyięcie piętnastoletnich dziewic i młodzieńców uroczystością bardzo wielką, która nayczęściéy tylko raz w roku odprawia się, a to zwykle w Wielki Piątek. Po miastach i w niektórych wsiach innych, inne bywaią na to dni przeznaczone.
↑ Ocet, lubo z Pisma Ś. znany iest, iednak wszędzie pospólstwo nazywa go kwaśném.
↑ Śledzie.
↑ Posiadłość, maiątek, a to z Czeskiego.
↑ Oyciec.
↑ Składnia w trzeciéy osobie liczby mnogiéy z Czeskiego.
↑ Panaczko, każdy Pan, a w szczególności Ksiądz.
↑ Katolicy witaiąc kogo mówią: Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus, albo skracaiąc to: pochwalon. Ewangelicy zaś mówią: szczęść Boże, pomóż Boże. Wszakże dawniéy w Polszcze Pomogay Bóg, albo krócéy Pomubóg było powszechném pozdrowieniem, aż na końcu XVII wieku nastało od Jezuitów wprowadzone: Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus. Przypominam sobie, iak w Brzozie o mil 10 od Warszawy staruszek r. 17. chcąc sędziwość swoię wyrazić powiadał mi: iakem był młodym, to ieszcze był Pomubog na przywitanie.
↑ Zaręczyny.
↑ Jerzy. Lecz gdy raz Ksiądz Pastor Jurgę na Jerzego chciał przemienić, uroczysta zaszła prośba, żeby imie Jurgi zachować, bo imie Jerzego nie podobało się, iak nie pięknie brzmiące. O smaku nie masz sporu.
↑ Zapowiedzi.
↑ Pan młody.
↑ Panna młoda, z Niemieckiego Braut
↑ Za mąż poszła. Ale ten wyraz poczytuią Szlązacy za nieprzystoyny.
↑ Piękna…
↑ … i ładna. Znaią i tam różnicę między pięknością i ładnością.
↑ Kawaler.
↑ Tak się rachuią godziny, o iednéy t. i. o pierwszéy, kwadrans iest ćwierć, więc mówi się trzy ćwierci na iedną, tak daléy.
↑ Liczba podwóyna często zwyczayna, nie tylko w słowach i rzeczownikach n. p. sanioma zamiast saniami.
↑ Powoli.
↑ Prętko.
↑ Świnia.
↑ Mąż (per Euphemismum rusticum).
↑ Bardzo wielka, ale tego wyrazu nie używaią w dolnym Szląsku.
↑ Czasem mówią: bur zamiast gbur.
↑ Chałupnik.
↑ Wyciężnik siedzi na wyciągu, to iest w osobnéy chałupie, (iacie, chacie) gdzie w spokoyności na starość odstąpiwszy albo przedawszy gospodarstwo bądź dzieciom bądź krewnym żyie z obwarowanéy sobie ordynacyi.
↑ Łodnik iest właściciel łodzi, to iest łyżwy, czyli berlinki iednéy lub kilku.
↑ Rybak.
↑ Prawdę mówicie.
↑ Ciotką i Uykiem nazywaią młodzi każdego starszego. Gwarzyć, gadać, mówić iest iedno.
↑ Mowa.
↑ Śpiewka iest wesoła; pieśń, piosneczka nabożna.
↑ Okazya, wyraz czeski przyleżytość wart podobno, aby i u nas był przyięty.
↑ Onaczyć znaczy podobno coś innego zrobić. Tak często iest ten wyraz w ustach ludu, że trudno go określić.
↑ Kontent iestem. Kiedy też pozbędzie się Polski ięzyk nieforemnego przymiotnika kontent? Rossyanie maią dowolny: ale u nas iuż dowolny co inszego znaczy. Dowolny i polubowny są u nas synonimami. Podobno szkoda iest, że tak się stało. Udowolstwo u Rossyan ukontentowanie. Udowolnić, udowolnienie mogłoby może niezgrabne owe galicyzmy zastąpić.

Napisał: Jerzy Samuel Bandtkie
Pierwotnie wydał: Miesięcznik Mrówka Poznańska, pierwotnie w dwóch częściach
Z roku: 1821
Źródło: slunskoeka.pyrsk.com †
Ostrzeżenia: Znacznie obszerniejsze sieciowe wydanie Wiadomości... istnieje na stronie wachtyrz.eu z dopisem Piotra Kaczmarczyka pod nazwą Dawne Śląska opisanie – prof. Jerzy Samuel Bandtkie i jego artykuł o śląskiej godce A.D. 1821 w dwóch częściach tam przebywające (zob. łącze I i łącze II). Nie byłem świadom tego opracowania Wiadomości... kiedy uznałem że dzieło powinno być wydane na mojej stronie. Pobierz: pdf